FONÉTICA E FONOLOXÍA

 

TEMA 2 (2º Bac): FONÉTICA E FONOLOXÍA

1. A fonética e a fonoloxía

A voz humana

 A linguaxe humana é verbal, é dicir, é un sistema de signos dobremente articulado que realizamos coa nosa voz. É dobremente articulado porque as unidades lingüísticas poden descompoñerse en unidades máis pequenas (con significante e significado –1ª articulación– e só con significante –2ª articulación–). De todos os sons que o aparato fonador humano é capaz de producir só uns poucos teñen valor lingüístico: os fonemas. Cada lingua, a partir da combinación duns poucos fonemas (26 no caso do galego), é quen de crear pequenas unidades dotadas de significante e significado chamadas monemas que, á súa vez, combinadas, forman palabras que, pola súa parte, combinadas entre si, fan frases que, combinadas entre si, organízanse en oracións e, finalmente, as oracións en textos. Unha estrutura económica e incriblemente produtiva.

Do estudo do material fónico das linguas ocúpanse dúas disciplinas lingüísticas: a fonética e a fonoloxía.

A fonética: estuda os sons da linguaxe humana e descríbe a súa realización fisiolóxica  e as cualidades físicas que presentan.

A larinxe e a fonación

A fonoloxía: estuda os sons da linguaxe en canto unidades lingüísticas que son capaces de provocar cambios de significado nas unidades da 1ª articulación mediante a oposición e a combinación destas unidades. Os 26 fonemas que compoñen o sistema fonolóxico do galego sono porque está comprobado que existe polo menos unha parella de palabras que se opoñen polo cambio dun destes fonemas por outro: ex. pato/rato/gato/mato... demóstrannos que existen os fonemas /p/, /r/, /g/ e /m/.

No desenvolvemento deste tema unhas veces estaremos falando desde o punto de vista da fonética, a descrición do proceso de fonación e a caracterización dos sons producidos, e outras desde o punto de vista da fonoloxía, a interpretación deses sons desde o punto de vista do seu rendemento dentro do sistema lingüístico.

2. Descrición do sistema fonolóxico galego

Describimos os fonemas do sistema fonolóxico atendendo a tres criterios:

• O modo de articulación: refírese á maneira en que se modula o son opoñendo (ou non) unha serie de obstáculos por parte dos órganos articulatorios á saída do aire. No caso das vogais o modo de articulación ten que ver co grao de apertura (aberta, medio aberta, medio pechada e pechada). No caso das consoantes ten que ver co obstáculo que regula a saída do aire (oclusiva, fricativa, africada, líquida lateral, líquida vibrante simple, líquida vibrante múltiple).
• O punto de articulación: refírese ao lugar onde se produce o son. No caso das vogais temos tres posibilidades: central, palatal e velar; no caso das consoantes: bilabial, labiodental, (linguo)dental, (linguo)interdental, (linguo)alveolar, palatal, velar.
• Sonoridade: refírese a se se fai vibrar ou non as cordas vocálicas na emisión do fonema e distingue fonemas xordos de sonoros. É facilmente comprobable apoiando as xemas dos dedos no lugar onde temos as cordas vocais.

2.1. As sete vogais do galego

As vogais diferéncianse das consoantes en que:

• poden ser núcleo silábico e, polo tanto, formar por si soas unha sílaba, mentres que as consoantes sempre funcionan como marxe silábica: ex.: a-mor.
• na súa articulación non atopan obstáculos á saída do aire, simplemente unha lixeira modulación na abertura da boca e a posición da lingua respecto ao padal.
• son sonoras, pois na súa articulación producese a máxima vibración das cordas vocálicas.

O sitema vocálico galego é triangular: un fonema de máxima abertura /a/ e dous fonemas de mínima abertura, un da serie palatal, /i/, e outro da serie velar /u/, e catro de grao medio: /e/, / e/, /o/ e /ɔ/.

Cómpre ter en conta que os sete fonemas vocálicos son perfectamente nítidos en posición tónica e a súa oposición é moi produtiva, é dicir, hai moitas parellas de palabras que se diferencian por pronunciarse con un ou outro destes fonemas (incluídos /e/, / e/, /o/ e /ɔ/): /´pelo/-/´pelo/; /´presa/-´presa/; /´bela/-/´bela/; /´bola/-/´bɔla/; /´oso/-/´ɔso/; /´molo/-/´mɔlo/, etc. En posición átona pretónica tamén é posible distinguir sete fonemas vocálicos diferenciados, pero só nunhas poucas parellas de palabras esta oposición pode provocar un cambio de significado: ex. /pegada/- /pegada/. En posición postónica non final só se distinguen cinco fonemas vocálicos e en posición postónica final tres nas palabras patrimoniais. 

2.1.1.     Alteracións do vocalismo tónico

O sistema vocálico de sete fonemas herdado do latín vulgar viuse alterado en parte das falas do galego actual por dous fenómenos de distribución irregular: a metafonía e a influencia de -n trabando unha sílaba tónica.

·      A metafonía: é a influencia dun –o final sobre / e/ e /ɔ/ tónicos da mesma palabra fechándoos un grao: deste xeito medo, que etimolóxicamente debería presentar un /e/ (/´medo/) pasa a /e/ (/´medo/). Tamén se considera metafonía a influencia dun –a final sobre /e/ e /o/ tónicos da mesma palabra abríndoos un grao: ela, que segundo a evolución normal debería ser /´ela/, nas falas afectadas por metafonía pasa a ser /´ela/.

·      Unha consoante nasal trabando unha sílaba tónica pode alterar o timbre de /e/ e /ɔ/ tónicos pechándoos un grao, de xeito que dente (etimolóxicamente /´dente/) pase a ser /´dente/.

2.1.2.     Encontros vocálicos

Cando falamos facémolo sen facer pausas cando remata unha palabra e comeza outra, dunha maneira fluída na que entran en contacto vocais que pertencen a palabras diferentes. Estes encontros vocálicos resólvense de diferentes maneiras dependendo das vocais e do contexto prosódico, como veremos a continuación:

• Elisión: este idioma  /esti´dioma/
• Alongamento: boto o día  /boto:´dia/
• Contracción: Ela mesmo o di  /ela mesmɔ´di/

Algúns destes encontros vocálicos represéntanse na escrita: do, deste, ó ou ao, á, destoutro, cá, có ...

2. 2. O sistema consonántico

• As consoantes, ao contrario cás vogais, non poden ser núcleo silábico, sempre van antes (posición prenuclear) ou despois (posición posnuclear) dunha vogal para formar unha sílaba.
• Para a súa articulación prodúcese algún tipo de obstrución á saída do aire pola boca. Así falamos de “modo de articulación” oclusivo, fricativo, africado, nasal, liquido lateral, líquido vibrante simple e líquido vibrante múltiple. Cómpre ter en conta, tamén, o lugar onde se produce o fonema (punto de articulación): bilabial, labiodental, linguodental, interdental, alveolar, palatal, velar.
• Non todas as consoantes fan vibrar na súa articulación as cordas vocálicas e iso diferencia consoantes sonoras e xordas.

2. 2. 1. Alteracións do sistema consonántico

O sistema consonántico descrito anteriormente é o do galego estándar, pero en moitas falas do galego común vese alterado polos seguintes fenómenos:

• Gheada: consiste na realización dun fonema aspirado, faríxeo (ou larínxeo) xordo /h/ no canto do fonema oclusivo, velar sonoro /g/:  o gato /o´hato/ por /o´gato/
• Seseo: o sistema estándar opón o fonema fricativo, interdental, xordo /q/ ao fonema fricativo, alveolar, xordo /s/ e ao fonema fricativo, palatal, xordo /V/: zoar – soar: /qo´ar/- /so´ar/; raza – rasa – raxa: /´raqa/ -/´rasa/ - /´raVa/, pero nas zonas de seseo non existe un fonema /q/, polo que a oposición de moitas parellas de palabras queda en suspenso. Cómpre aclarar que hai un seseo parcial que afecta só á posición implosiva (lus  en vez de luz)  e un seseo total, que afecta á posición explosiva e á implosiva (lus en vez de luz e tamén sapato no canto de zapato).
• Yeísmo: O fonema líquido, palatal, sonoro /l/ foi substituído na maior parte dos falantes do galego por un fonema fricativo, mediopalatal, sonoro /j/. Hoxe a pronuncia como /l/ é minoritaria, aínda que recomendable.

2. 3. A sílaba

A sílaba é a unidade fónica na que se agrupan os sons que pronunciamos nun só golpe de voz. Unha sílaba consta necesariamente dun núcleo constituído sempre por unha vogal e pode ter (ou non) marxes –marxe prenuclear ou explosiva (antes do núcleo) e marxe posnuclear ou implosiva (despois do núcleo)– que poden estar constituídas por consoantes ou por vogais.

            MARXE PRENUCLEAR               NÚCLEO              MARXE POSNUCLEAR

                       c                                                a                                         n

                                                                         a                                         r

                      

                       t                                                 e

                                                                         e                                         u

As sílabas con marxe posnuclear denomínanse pechadas ou trabadas e as sílabas sen marxe posnuclear denomínanse abertas ou libres.

2. 3. 1. Ditongos, tritongos e hiatos

Cando unha vogal (sempre unha vogal de abertura mínima: /i/ /u/) funciona como marxe silábica falamos de ditongo (dúas vogais formando a mesma sílaba). Os ditongos poden ser crecentes (1º a vogal pechada e logo a vogal aberta funcionando como núcleo): ambiente, cuantificar; poden ser decrecentes (1º a vogal aberta funcionando como núcleo e logo a vogal pechada en posición posnuclear): leiteira, outeiro, ou homoxéneos (formados por dúas vogais pechadas): abriu, puidese.

O tritongo é o encontro de tres vogais formando unha soa sílaba: minguou, adecuei.

O hiato é o encontro de dúas vogais na mesma palabra pero formando parte de sílabas diferentes: muíño, area, moa.

2. 3. 2. O acento, o grupo fónico e a entoación

Ás unidades fónicas da lingua superpóñense outros elementos fónicos como o acento de intensidade e a entoación.

A entoación é a variación de ton (altura) con que se producen os diferentes sons dunha secuencia, á entoación engádeselle tamén a variación da intensidade e da duración entre uns sons e outros, é dicir, o acento. O grupo fónico é unha unidade melódica formada por unha serie de palabras delimitada por pausas e articuladas cunha certa entoación que pode englobar diferentes grupos de intensidade.

A fonética galega caracterízase entre unha marcada diferenza entre as sílabas tónicas e as sílabas átonas postónicas en canto a duración e intensidade. A entoación serve para marcar o límite entre os enunciados: a caída final da entoación indica que o enunciado remata, se queda en suspenso  indica que o enunciado queda inconcluso. Comparar:

Tiven que ir rapidamente.

Tiven que ir rapidamente...

Tiven que ir rapidamente para solucionar o problema.

A entoación etá intimamente ligada á modalidade do enunciado:

• modalidade aseverativa: Xa acabaron de ler o libro
• interrogativa: Xa acabaron de ler o libro?
• exclamativa: Xa acabaron de ler o libro!
• imperativa: Acabade de ler o libro.

2. 4. Fonemas, sons e letras
Por último, reflexionade sobre o feito de que un fonema é unha unidade lingüística, unha abstracción ideal de distintos sons: non pronunciamos o mesmo son en abano ca en ámbar, porén son consideradas distintas realizacións do mesmo fonema.
Non hai tampouco unha correspondencia exacta letra/fonema: Hai letras que serven para representar fonemas diferentes: cereixa, pero casa; hai fonemas que poden ser representados por letras diferentes, segundo as convencións ortográficas: ra, pero carro, cousa, pero queixo, vaso, pero barco; ás veces son combinacións de dúas letras (dígrafos: nh, ll, rr, gu, qu, ch) para representar un só fonema e, mesmo, hai unha letra que non representa fonema ningún: o h.