O TEXTO E AS PROPIEDADES TEXTUAIS

TEMA 1 (2º Bac.): O TEXTO E AS PROPIEDADES TEXTUAIS

O texto é a unidade lingüística maior. Constitúe unha mensaxe completa e acabada (non integrada nunha unidade superior) Está dotada de unidade entre os diferentes elementos que a compoñen.

Os distintos enunciados que poden compoñer un texto deben presentar unidade con respecto ao tema, estar ordenados formando unha estrutura lóxica e presentar mecanismos de ligazón léxica e gramatical entre si.

Na definición que acabamos de dar xa están implícitas as principais propiedades textuais: a coherencia e cohesión (as que fan que un texto poida ser considerado texto). A estas hai que engadir outras dúas que fan posible que un texto cumpra a súa función e non naufrague nun mar de malentendidos: refírome á adecuación e á corrección. Imos ir definindo unha por unha:

• A adecuación: é a propiedade que ten que ver coa observación do contexto en que se produce o texto. Dito en poucas palabras, o emisor debe ter en conta a quen (receptor) dirixe o texto e en que circunstancias (lugar, tempo, contexto social) para que este cumpra a intención para a que foi feito. Se o texto é adecuado, o receptor entenderá a mensaxe e minimízase a posibilidade de que sexa mal interpretado, molesto e provoque nel unha reacción contraria á que se pretendía.
• A corrección: ten que ver co respecto ás normas ortográficas e aos correctos usos morfolóxicos e sintácticos da lingua. Se o texto é oral tamén hai que incluír a “posta en escena” do texto: mudulación da voz, xestualidade, etc. Se o texto é escrito cómpre ter en conta a presentación formal (marxes, espazos...).
• A coherencia: é unha propiedade fundamental, pois dota ao texto de unidade, orde e lóxica. A coherencia permite que percibamos un texto como unha unidade e que o comprendamos.
• A cohesión: intimamente ligada á coherencia, esta propiedade permite que a percepción de unidade e sentido lóxico sexan posibles a través de mecanismos gramaticais e semánticos.

Imos desenvolver un pouco máis estas dúas propiedades, a coherencia e a cohesión, e os seus mecanismos:

Un texto posúe coherencia cando hai un tema central arredor do cal se van organizando as ideas expresadas nas distintas partes. A información seleccionada debe ter que ver co tema central, debe ser suficiente para entendelo, pero non excesiva.

Todas as partes dun texto están relacionadas entre si e organízanse nunha estrutura informativa ben ordenada que permita que se vaia dando unha progresión temática. Isto conséguese alternando gradualmente a información coñecida (tema) e a información nova (rema).

A continuación imos poñer exemplos moi sinxelos para explicar as diferentes maneiras que se adoitan empregar para que se cumpra a progresión temática:

• Progresión de tema constante: o tema (ou información coñecida) repítese ao longo das diferentes partes que compoñen o texto: O río era caudaloso. No seu primeiro tramo discorría en estreitos vales e cerca da desembocadura abríase como un abano entre amplos campos de cultivo. Toda a información nova refírese ao mesmo tema: o río.

• Progresión de tema lineal: a información nova nun enunciado convértese en información coñecida no seguinte, e así sucesivamente: O río Miño nace na Serra de Meira. Alí, nun impresionante lugar chamado Pedregal de Irimia sitúan moitos xeógrafos as súas fontes. Estas fontes teñen sido motivo de discordia cun lugar cercano, situado un pouco máus abaixo: Fonmiñá. Fonmiñá foi, durante moito tempo, considerado o lugar de nacemento do Miño. Unha vez introducida unha información nova, pasamos a desenvolvela no seguinte enunciado, como se seguísemos engadindo novos elos a unha cadea.

• Progresión de temas derivados: o tema xeral é desenvolto a través de diferentes subtemas: O río Miño é o máis longo de Galicia. O seu caudal é moi importante e aprovéitase para xerar enerxía hidroeléctrica. O Sil é o seu principal afluente, pero tamén podemos citar o Avia. O último tramo do seu percorrido forma a fronteira política entre Galicia e Portugal. Cada un destes subtemas relaciónase co tema principal (O río Miño) e á súa vez constitúen o tema do seu propio enunciado.

A isotopía  é a repetición de conceptos que axudan a crear un núcleo informativo  xeral que fan posible que se perciba no texto un tema unitario. A isotopía ten que ver coa coherencia do texto (entre as partes debe existir relación temática e os contidos de cada parte non deben ser contraditorios) pero tamén coa cohesión (as repeticións axudan a crear vínculos entre as partes).

A cohesión é a propiedade que asegura a ligazón mediante procedementos semánticos e gramaticais dos elementos que compoñen un texto. Os mecanismos mediante os que se consegue son os seguintes:

• A repetición semántica: repetindo a mesma palabra ou grupo de palabras ou substituíndoa por un termo equivalente (sinónimo, termo xeral ou termo específico).
• A deíxe: substituír elementos do texto utilizando aquelas formas (pronomes, adverbios, demostrativos) que sinalan e sitúan no tempo e no espazo capaces de adquirir un significado diferente dependendo do contexto. A substitución pode ser dun elemento que xa se nomeou (anáfora) ou que se vai nomear (catáfora).
• A elipse: consiste en eliminar algún elemento do texto que non é necesario porque apareceu con antelación e xa se sobreentende.
• A conexión: é a utilización de certas palabras (conxuncións) ou expresións (locucións conxuntivas) que funcionan como nexos entre as oracións e os parágrafos e indican unha relación lóxica (causalidade, finalidade, concesión, adición...).
• Os marcadores discursivos: axudan ao receptor a interpretar o sentido da mensaxe xa que informan sobre a actitude do emisor con respecto ao enunciado. Ex. Afortunadamente, todo fora un malentendido.

      Malia todo, nunca acabei de fiarme del.

                  Por último, quero insistir no que se dixo ao principio.

TEMA 1 (1º Bac.): A COMUNICACIÓN E A LINGUAXE

TEMA 1 (1º Bac.): A COMUNICACIÓN E A LINGUAXE

A comunicación é a transmisión intencional de información mediante un sistema de signos (código) coñecido tanto por quen emite a información (emisor) como por que a recibe (receptor). O coñecemento do código pode ser de carácter innato, como sucede no caso da comunicación animal, ou aprendido, como sucede no caso da comunicación humana. A comunicación pode ir desde a simple emisión dun estímulo que espera unha resposta por parte do receptor (comunicación animal) a mensaxes de gran complexidade e abstracción, que é o que permite facer a comunicación verbal, exclusiva dos seres humanos.

Elementos da comunicación: O lingüista ruso Roman Jakobson estableceu en 1948 os factores ou elementos da comunicación e relacionounos coas funcións da linguaxe como se pode ver no seguinte esquema:

                                                            CONTEXTO

                                                      Función referencial

            EMISOR                                  MENSAXE                       RECEPTOR

     Función expresiva                       Función poética                Función conativa

                                                                CANLE

                                                          Función fática

                                                                CÓDIGO

                                                    Función metalingüística

O emisor é quen inicia o acto de comunicación mediante a transmisión dunha mensaxe dirixida a un receptor utilizando un código común a ambos os dous. O medio polo que se transmite esta mensaxe é a canle e todas as circunstancias exteriores que rodean o acto comunicativo é o contexto.

As funcións da linguaxe teñen moito que ver con onde o emisor decide poñer o interese fundamental da súa comunicación, é dicir, cal destes factores comunicativos cobra maior relevancia no acto de comunicación. Así, se o foco de atención está nos sentimentos do emisor, falamos de que predomina a función expresiva; se o que se pretende é lograr unha reacción do receptor, falamos de función conativa; se o centro da comunicación é o contexto estamos diante da función referencial; se a intención é comprobar que a canle pola que circula a mensaxe funciona ben, estamos usando a función fática; cando a forma da mensaxe é o principal o que predomina é a función poética e, finalmente, cando nos centramos no propio código, función metalingüística.

Empezamos falando da comunicación en xeral e acabamos falando da comunicación específicamente humana, a comunicación verbal.

Os animais comunícanse entre si dunha maneira innata, é dicir, nacen aprendidos, e os seres humanos, que despois de todo somos tamén animais, sabemos comunicarnos tamén deste xeito, sen palabras, mediante signos olfactivos, acústicos, táctiles e visuais. Pero a comunicación verbal permítenos máis posibles mensaxes e máis complexos. Onde reside a diferenza? Na natureza do signo lingüístico.

O signo lingüístico foi descrito polo lingüista suízo Ferdinand de Saussure coas seguintes características:

–É biplano: consta de dúas caras estreitamente relacionadas: o significante e o significado. O significante é a parte material do signo, a sucesión de sons que percibimos formando unha “imaxe acústica”. O significado é o concepto ao cal asociamos esa secuencia sonora, é dicir, a “imaxe mental” que creamos ao escoitar, por exemplo, unha palabra.

–É lineal: Os sons que compoñen o significante desenvólvense linealmente e os signos vanse encadeando, tamén linealmente, na cadea falada.

–É arbitrario e inmotivado. A relación entre significado e significante non responde a unha regra lóxica, é unha relación inmotivada, froito dun acordo entre unha comunidade de falantes que o acepta de maneira arbitraria. A dimensión social da linguaxe humana cobra aquí relevancia.

–É articulado: As unidades lingüísticas son susceptibles de dividirse en unidades máis pequenas que poden á súa vez ser reutilizadas na construción de novas mensaxes. Así segmentando por medio dos procedementos de oposición e combinación podemos falar de dobre articulación da linguaxe:

·      A 1º articulación está formada por unidades que teñen significante e significado.

·      A 2ª articulación está formada polas unidades máis pequenas que teñen significante pero non significado.

Dentro da 1ª articulación da linguaxe, polo tanto, estarían unidades lingüísticas con significante e significado, de maior a menor: texto, oración, frase, palabra, monema.

Dentro da 2ª articulación estaría a unidade máis pequena, con significante pero sen significado: fonema.

Deste xeito, a partir de 26 fonemas, combinados entre si, podemos construír innumerables signos lingüísticos que, á súa vez, combinados entre si, son capaces de crear infinitas mensaxes.

Os estudos lingüísticos especilizáronse no estudo do funcionamento destas unidades lingüística que acabamos de distinguir, desde a gramática do texto (textos), a sintaxe (oracións e frases), a morfoloxía (palabras e monemas) ata a fonoloxía (fonemas).

Para rematar co tema, imos definir tres conceptos básicos que utilizaremos máis dunha vez ao longo do curso:

Linguaxe: é a capacidade humana de comunicarse mediante signos lingüísticos.

Lingua ou idioma: cada unha das manifestación sociais concretas da linguaxe. Cada lingua é un sistema de signos (un código) e as regras que permiten combinalos.

Fala: é a utilización que cada individuo pertencente a unha comunidade lingüística fai da súa lingua.

Estades preparados?

Ola a todos, alumnos e alumnas de 1º e 2º de bacharelato do IES Leixa. Empezo hoxe a poñer en práctica unha inspiración que tiven en 2º B a última hora, mentres buscabamos solucións á primeira crise do curso: a crise dos libros de texto. Non imos falar aquí máis diso, deixádeme simplemente explicarvos en que vai consistir este blog, feito exclusivamente para vós, e como vos pode ser útil.

No blog Has de cantar! irei poñendo un resumo das exposicións que eu faga na clase, fareivos recomendacións de lecturas, páxinas web e os recursos que vaia atopando en relación co temario que desenvolveremos ao longo do curso. Tamén publicarei aquí textos para comentar na clase, en grupo, ou na casa, de maneira individual.

Has de cantar! pode ser útil, ademais, para manter abertas canles de comunicación entre vós e máis eu que faciliten a rápida resolución de dúbidas. Naturalmente, debedes considerar que eu non estou permanentemente de garda: que durmo, como, teño vida social e esas cousas tan divertidas que facemos os humanos e as humanas.

Isto é só o principio, estades preparados?